Επιμέλεια: Λάζαρος Κυρίζογλου, Δήμαρχος Αμπελοκήπων-Μενεμένης, Πρόεδρος Κεντρικής Ένωσης Δήμων Ελλάδας
Παραθέτουμε τα σχετικά κείμενα από το Τρίτομο έργο του Λουκά Χριστοδούλου «Προσφυγικοί οικισμοί ΕΑΠ στη Μακεδονία 1928», του Λουκά Χριστοδούλου, το οποίο παρουσιάσθηκε πρόσφατα σε ειδική εκδήλωση στο δήμο μας.
Αμπελόκηποι
Ο οικισμός Αμπελόκηποι βρίσκονταν στα δυτικά της Θεσσαλονίκης που σταδιακά ενώθηκε με την πόλη.
Από την ίδρυσή του ο συνοικισμός αποτελούσε συνοικία της Θεσσαλονίκης.
Το 1926 αποσπάται από τον δήμο Θεσσαλονίκης και προσαρτάται στη κοινότητα Χαρμάνκιόϊ (Φ.Ε.Κ. 217 Α – 30/06/1926).
Κατά τους Μ.Μαραβελάκη – Α.Βακαλόπουλο εγκαταστάθηκαν 102 οικογένειες/407 άτομα: 43 οικογένειες από τη Δυτική Μ.Ασία, 32 από την περιοχή της Αδριανούπολης (Θράκη), 20 από την Βουλγαρία και 7 από τον Πόντο[1].
Οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν ήταν: Μικρασιάτες που προέρχονται από διάφορα μέρη της Μ.Ασίας, Πόντιοι από διάφορα μέρη του Πόντου και κυρίως από το Καπίκιοϊ που υπάγονταν στο καϊμακαμλίκι Τσεβισλίκ του βιλαετίου Τραπεζούντας, Θράκες από τις συνοικίες της Αδριανούπολης, Ιλντερίμ, Κιρίτς – Χανέ και Καΐκι ενώ οι από την Βουλγαρία προερχόμενοι ήταν από την Κούκλαινα, Στενήμαχο και Καβακλή.
Ας παρακολουθήσουμε τώρα τους προερχόμενους από την Κούκλαινα και το Καβακλή πρόσφυγες από τη Βουλγαρία στη πορεία τους προς τη Θεσσαλονίκη:
Η Κούκλαινα ήταν ένα χωριό στους βόρειους πρόποδες της Ροδόπης και στο μέσον μεταξύ Φιλιππούπολης και Στενημάχου. Είχε πληθυσμό 640 οικογένειες, εκ των οποίων 280 ήταν ελληνικές και ελληνόφωνες, 300 τουρκικές και οι υπόλοιπες 60 βουλγαρικές. Οι προερχόμενοι από την Κούκλαινα Έλληνες ήταν χριστιανοί ορθόδοξοι, υπαγόμενοι στη Μητρόπολη της Φιλιππούπολης.
Είχαν 3 εκκλησίες: του Αγ.Θεοδώρου του Τήρωνα, του Αγ.Αθανασίου και του Αγ.Παντελεήμονα.
Μέχρι το 1906 λειτουργούσε νηπιαγωγείο και τετρατάξιο δημοτικό σχολείο. Τρεις δάσκαλοι και δύο δασκάλες δίδασκαν 200 περίπου μαθητές και μαθήτριες.
Λόγω των βουλγαρικών πιέσεων που τους ασκούνταν κυρίως μετά την συνθήκη του Νεϊγύ (1919), αναγκάσθηκαν να μεταναστεύσουν.
Η πρώτη ομάδα εκ περίπου 30 οικογενειών ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 1924 με κάρα από το χωριό τους και έφθασαν στη Φιλιππούπολη και από εκεί σιδηροδρομικώς στη Θεσσαλονίκη. Εξ αυτών αποχωρίστηκαν καθ’ οδόν και εγκαταστάθηκαν 6 οικογένειες στην Ξάνθη και 6 οικογένειες στον συνοικισμό Καμενίκια των Σερρών. Από αυτούς που έφτασαν στη Θεσσαλονίκη 11 οικογένειες εγκαταστάθηκαν στους Αμπελόκηπους και οι υπόλοιπες διασκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη.
Η δεύτερη ομάδα από 60 οικογένειες αναχώρησε κατά τον ίδιο τρόπο, τον Νοέμβριο του 1924 και έφτασε στη Θεσσαλονίκη. Εξ αυτών 40 περίπου οικογένειες εγκαταστάθηκαν στη Διαβόρνιτσα Βέροιας την οποίαν ονόμασαν Νέα Κούκλαινα και οι υπόλοιπες 20 στο συνοικισμό Βαρβάρες, που απέχει 3 χλμ. από την Βέροια.
Το Καβακλή βρίσκονταν εντός κοιλάδας που περιβάλλονταν από κατάφυτα βουνά. Υπάγονταν στην επαρχία Καζίλ-Αγάτς του νομού Πύργου. Προ του 1906 το Καβακλή είχε 3.000 ελληνικές και ελληνόφωνες οικογένειες αλλά αργότερα ο πληθυσμός του περιορίστηκε στις 1.000 οικογένειες, αφού δέχονταν επιθέσεις από το Βουλγαρικό Κράτος. Πλησίον του ήταν οι πόλεις: το Μουσταφά Πασά με 8 ελληνικές οικογένειες και η Υάμπολις με 20 οικογένειες.
Πέριξ του Καβακλή βρίσκονταν τα ελληνικά χωριά: Καρυές (Κόζουλτζα) με 800 ελληνικές οικογένειες, Δοφάνογλη (Δουγάνοβα) με 400, Σιναπλή με 450, Τσεκούρκη με 100, Μεγάλο Μοναστήρι με 400. Μικρό Μοναστήρι με 300, Δράμαλη (Δράμα) με 200, Άκ Μπουνάρ με 200, Μικρό Μπογιαλίκ με 150 και Μεγάλο Μπογιαλίκ με 200 οικογένειες.
Οι κάτοικοι ήταν χριστιανοί ορθόδοξοι, υπαγόμενοι στη Μητρόπολη Φιλιππούπολης και είχαν τρεις εκκλησίες: της Παναγίας, του Αγ.Γεωργίου και του Προφήτη Ηλία.
Παραπλεύρως από κάθε εκκλησία λειτουργούσε ένα νηπιαγωγείο. Επίσης υπήρχε επτατάξιος Αστική Σχολή. Τα σχολεία λειτούργησαν μέχρι των ταραχών του 1906. Ο συνολικός αριθμός των μαθητών και μαθητριών ήταν 400 περίπου.
Το 1924-25 όλοι Καβακλιώτες μετανάστευσαν στη Ελλάδα. Οι περισσότεροι με κάρα μετέβησαν μέχρι του Μουσταφά – Πασά και από εκεί σιδηροδρομικώς στη Θεσσαλονίκη και εγκαταστάθηκαν από την Υπηρεσία Εποικισμού σε διάφορους συνοικισμούς. Στο Νέο Καβακλή (Κιρ-Τσιφλίκ) Κομοτηνής 100 οικογένειες, 300 στα Κουφάλια Γιαννιτσών, 300 στο Αιγίνιο (πρώην Λιμπάνοβο), στο Κίτρος Πιερίας 100. Άλλες οικογένειες διασκορπίστηκαν και εγκαταστάθηκαν κυρίως σε αστικά κέντρα στα προάστεια Θεσσαλονίκης, Δράμας, Κομοτηνής και Αλεξανδρούπολης. Μερικές οικογένειες εξ αυτών, που εγκαταστάθηκαν στις πόλεις αυτές έτυχαν και αγροτικής εγκατάστασης για την καλλιέργεια αμπελώνων.
Με την πάροδο των χρόνων στους Αμπελόκηπους, ήρθαν και εγκαταστάθηκαν αρκετές οικογένειες από διάφορες περιοχές της Μ.Ασίας. Στους εν λόγω πρόσφυγες που είχαν διπλή ιδιότητα, τους παραχωρήθηκαν για τη αστική αποκατάσταση οικόπεδα 500 τ.μ. ενώ για την αμπελουργική τους παραχωρήθηκαν 4-7 στρέμματα[2].
Οι Μικρασιάτες που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή δημιούργησαν ανάμεσα σε άλλες και τη συνοικία Καϊστριο Πεδίο ή αλλιώς Καϊστρι, που πήρε το όνομά της από την ομώνυμη περιοχή της Ιωνίας της Μ.Ασίας όπου ρέει ο Κάϊστρος ποταμός, καθώς από εκείνες τις περιοχές προέρχονταν οι πρόσφυγες. Ο Κάϊστρος ποταμός πηγάζει δυτικά της Φιλαδέλφειας, κατευθύνεται δυτικά, διασχίζοντας μία κοιλάδα ανάμεσα στον Τμώλο και στα όρη Αϊδινίου και εκβάλλει στο Αιγαίο βόρεια της Εφέσου.
Η συνοικία Επτάλοφος παραπέμπει στην Κωνσταντινούπολη, που ονομάζεται και η επτάλοφος πόλη. Επίσης η περιοχή Σκεπάρνη (δηλαδή του Σκεπάρνη) έλαβε την ονομασία της από τον δημοδιδάσκαλο Γεώργιο Σκεπάρνη που συνέβαλε μάλιστα στο κτίσιμο του σχολείου της περιοχής και φέρει σήμερα τιμητικά το όνομά του.
Στο κέντρο του οικισμού της Επταλόφου ανεγέρθηκε το 1926 ο πρώτος ναός στη μνήμη της Αγ.Ευφημίας από τον προσφυγικό σύλλογο «Σύνδεσμος Αμπελοκήπων-Συνοικία Επτάλοφος». Αργότερα (με έναρξη εργασιών το 1931) κτίσθηκε στο ίδιο σημείο ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, εντός του οποίου φυλάσσεται η βυζαντινή εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας, κειμήλιο των προσφύγων[3].
Εδώ εγκαταστάθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή μέχρι το 1928 κατά την Γ.Δ.Ε.Μ. – Ε.Α.Π. 216 οικογένειες / 850 άτομα. Ήταν αμιγής προσφυγικός οικισμός.
Στην απογραφή του 1928, εκ των 634 κατοίκων, οι 471 ήταν πρόσφυγες που ήρθαν μετά την Μικρασιατική Καταστροφή.
Με στοιχεία του Κεντρικού Συνδέσμου Ποντίων Θεσσαλονίκης το 1928 είχαν εγκατασταθεί 32 άτομα από τον Πόντο[4].
Το 1930 αποσπάται από την κοινότητα Χαρμάνκιόϊ και προσαρτάται στο δήμο Θεσσαλονίκης (Φ.Ε.Κ. 181Α – 26/05/1928).
Το 1934 ο οικισμός Αμπελόκηποι αναγνωρίζεται ως έδρα της κοινότητας Αμπελοκήπων στην οποία ενώνονται και οι συνοικισμοί Επτάλοφος, Καϊστριο Πεδίο και Μαργαρίτη, αποσπώμενοι από τον δήμο Θεσσαλονίκης.
Το 1940 οι οικισμοί Επτάλοφος, Καϊστριον Πεδίον και Μαργαρίτη καταργούνται και ενσωματώνονται στους Αμπελόκηπους (Φ.Ε.Κ. – 16/10/1940) ενώ το 1954 αναγνωρίζεται ως δήμος η κοινότητα Αμπελοκήπων (Φ.Ε.Κ. 246Α – 19/10/1954).
Μέχρι το 2011 ήταν δήμος του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης και περικλειόταν από τους δήμους: Θεσσαλονίκης, Μενεμένης, Ευόσμου, Σταυρούπολης και Νεάπολης.
Το 2011 ενώθηκε με τον δήμο Μενεμένης, συστήνοντας τον δήμο Αμπελοκήπων – Μενεμένης, μέσω του προγράμματος «Καλλικράτης» (Φ.Ε.Κ. 87Α – 07/06/2010).
Απογραφές: 634 κάτοικοι (1928), 8.876 περιλαμβάνει και τις θέσεις Επτάλοφο και Καίστριο Πεδίο (1940), 10.806 (1951), 15.619 (1961), 24.892 (1971), 40.033 (1981), 40.093 (1991), 43.016 (2001) και 36.974 (2011).
Μενεμένη (Νέα Μαινεμένη)
O οικισμός Νέα Μαινεμένη βρίσκονταν στα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης.
Ιδρύθηκε το 1922, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, από πρόσφυγες από τη Μαινεµένη της Μ. Ασίας και αποτελούσε συνοικισμό του δήμου Θεσσαλονίκης μέχρι το 1926.
Σύμφωνα µε τους Μ. Μαραβέλακη-Α. Βακαλόπουλο μέχρι 31/7/1926 στον οικισμό
είχαν εγκατασταθεί 114 οικογένειες/459 ἀτομα [5] κυρίως από τη Μαινεμένη (Μαινεμεν τουρκ.) της Δυτικής Μ. Ασίας.
Για να παρακολουθήσουμε την πορεία των προσφύγων από την Μαινεμένη της Μ. Ασίας στη Νέα Μενεμένη Θεσσαλονίκης.
Η Μαινεμένη, βρισκόταν 33 χλμ. από την Σμύρνη και κοντά στη σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνης-Κασαμπά-Αφιόν Καραχισάρ. Πλησίον της Μαινεμένης ήταν τα ερείπια της αρχαίας Τήμνου. Ήταν η πρωτεύουσα του ομώνυμου καϊμακαμλικίου του βιλαετιού Αϊδινίου. Είχε 1.500 οικογένειες ελληνικές και ελληνόφωνες έναντι 1.400 τουρκικών και λίγων εβραϊκών και αρμενικών. Πλησίον της Μαινεμένης βρίσκονταν τα ελληνικά χωριά Ουλουτζάκ µε 300 οικογένειες και Σερέκιοϊ µε 400.
Οι κἀτοικοί της ήταν χριστιανοί ορθόδοξοι υπαγόμενοι στη Μητρόπολη Εφέσου και είχαν 4 εκκλησίες: της Αγίας Παρασκευής η οποία ήταν «καθολική», των Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης, της Αγ. Μαρίνας και της Αγ. Αναστασίας.
Είχαν δύο δημοτικά σχολεία αρρένων µε 250 περίπου μαθητές, θηλέων µε 150 μαθήτριες και ἑνα νηπιαγωγείο αρρένων και θηλέων. Στα σχολεία δίδασκαν 14 δάσκαλοι. Το κτίριο του δημοτικού ομοίαζε µε το Πανεπιστήμιο Αθηνών, κτίστηκε το 1903 και έφερε τον τίτλο «Αστική Σχολή Ορθοδόξου Κοινότητας Μαινεμένης».
Κατά την Μικρασιατική καταστροφή οι κάτοικοι της Μαινεμένης αναχώρησαν στις 30 Αυγούστου και μέσω Ουλουτζάκ-Παπά Σκάλα- Κορδελιό έφτασαν στη Σμύρνη όπου έζησαν το δράμα της πυρπόλησης και των σφαγών της. Κατόπιν επιβιβάσθηκαν πλοίων και έφθασαν στη Θεσσαλονίκη μεταξύ 15 και 30 Σεπτεμβρίου, όπου εγκαταστάθηκαν στη Νέα Μενεμένη, ενώ κάποιες οικογένειες μετακινήθηκαν σε άλλες περιοχές. Μετά την εγκατάστασή τους αρκετοί μετακινήθηκαν ατομικά και τακτοποιήθηκαν οριστικά σε διάφορα μέρη[6]
Το 1926 ο οικισμός Νέα Μαινεμένη αποσπάται από το δήμο Θεσσαλονίκης και προσαρτάται
στη κοινότητα Χαρμάνκιοϊ, μετέπειτα κοινότητα Σταθμού (Φ.Ε.Κ. 217Α – 30/06/1926).
Κατά την Γ.Δ.Ε.Μ-Ε.Α.Π. στον οικισμό εγκαταστάθηκαν μέχρι 1928, 119 οικογένειες προσφύγων/ 462 άτομα. Ήταν αμιγής προσφυγικός οικισμός.
Το 1928 ολοκληρώθηκε η ανέγερση του ναού της Αγ. Παρασκευής (σε ανάμνηση του παλαιού ναού της Αγίας Παρασκευής στη Μαινεμένη της Μ. Ασίας), εκκλησία τρίκλιτη βασιλική µε τρούλο.
Στην απογραφή του 1928, εκ των 496 κατοίκων, οι 441 ήταν πρόσφυγες που ήρθαν μετά
την Μικρασιατική Καταστροφή.
Σύμφωνα µε το Ονομαστικό Ευρετήριο Αγροτών Προσφύγων, στον οικισμό καταγράφηκαν το 1928, 200 δικαιούχοι «αρχηγοί οικογενειών αγροτικώς εγκατεστηµένων και των μελών τοιούτων οικογενειών δικαιούχων-κατά τους ισχυρισμούς των- αποζημιώσεως εξ ανταλλαγής. (Αρ. 156721-156920)[7].
Το 1930 η Νέα Μαινεμένη αποσπάται από την κοινότητα Σταθμού και προσαρτάται στο δήμο Θεσσαλονίκης (Φ.Ε.Κ. 181Α – 26.05.1930).
Το 1934 ο οικισμός Νέα Μαινεμένη αποσπάται από τον δήμο Θεσσαλονικής και ορίζεται
έδρα της κοινότητας Μαινεμένη (Φ.Ε.Κ. 23Α – 18/01/1934).
Το 1937 κτίστηκε το δημοτικό σχολείο (σημερινό 2ο Δημοτικό Σχολείο Μενεμένης), πέτρινο κτίσμα, στην οδό που σήμερα είναι ο πεζόδρομος Ν. Κυριακίδη.
Το 1940 το όνομα του οικισμού και της κοινότητας Νέα Μαινεμένη διορθώνεται σε Μενεμένη (Φ.Ε.Κ. – 16/10/1940).
Το 1982 με πληθυσμό άνω των 10.000 κατοίκων η κοινότητα Νέας Μενεμένης γίνεται δήμος Μενεμένης. (Φ.Ε.Κ. 98Α – 23/08/1982).
Το 2010 ο οικισμός Μενεμένη αποσπάται από το δήμο Μενεμένης (καταργείται) και προσαρτάται στο νέο δήμο Αμπελοκήπων-Μενεμένης (Φ.Ε.Κ. 87Α – 07/06/2010).
Από το 2011 ο οικισμός Μενεμένη αποτελεί τη Δημοτική Ενότητα Μενεμένης της Δημοτικής Ενότητας Μενεμένης του νέου δήμου Αμπελοκήπων – Μενεμένης με έδρα τους Αμπελόκηπους. Ανήκει στην Περιφερειακή Ενότητα Θεσσαλονίκης.
Απογραφές: 496 κάτοικοι (1928), 2.571 (1940), 3.615 (1951), 4.955 (1961), 8.352 (1971), 12.141 (1981), 12.932 (1991), 15.039 (2011).
[1] «Αι προσφυγικαἰ εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης» των Μ. Μαραβελάκη-Α. Βακαλοπούλου, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1955
[2] «Αι προσφυγικαἰ εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης» των Μ. Μαραβελάκη-Α. Βακαλοπούλου, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1955.
[3] Βικιπαίδεια: Αμπελόκηποι
[4] Αρχείον Πόντου 3ος τόμος 1931, Πίνακας Εγκαταστάσεως Ποντίων, σελ. 236-237.
[5] «Αι προσφυγικαἰ εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης» των Μ. Μαραβελάκη-Α. Βακαλοπούλου, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1955.
[6] «Αι προσφυγικαἰ εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης» των Μ. Μαραβελάκη-Α. Βακαλοπούλου, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1955.
[7] Ονομαστικόν Ευρετήρηριον Αγροτών Προσφύγων : Ε.Α.Π. – Διεύθυνσις Εισπράξεως Χρεών, Αθήναι 1928.